Soms wordt in het publieke debat beweerd dat degenen die om racistische redenen werden vervolgd vooral slachtoffers waren. Daarbij wordt vergeten dat er onder hen ook moedige mensen waren die zich niet “als schapen naar de slachtbank” lieten leiden, maar zich verzetten, bijvoorbeeld in de opstand in het getto van Warschau, die we een paar weken geleden herdachten. Deze keer herdenken we een andere indrukwekkende bijdrage van de Joodse vervolgers aan het verzet van de volkeren tegen de nazi-barbarij, de eerste opstand in een nazi-dodenkamp in augustus 1943 in het dodenkamp Treblinka.
Op 100 kilometer van de Poolse hoofdstad Warschau lag vernietigingskamp Treblinka. Daar werden in 1942-1943 in iets meer dan een jaar tijd 900.000 mensen vermoord.
Treblinka, in het noorden van het naziregime, maakte sinds juli 1942 samen met Belzec en Sobibor deel uit van de vernietigingskampen van “Operatie Reinhard”. Onder deze schuilnaam organiseerden de nazi’s de geplande moord op alle Oost-Europese Joden. Na Auschwitz was Treblinka de grootste industrieel geëxploiteerde moordlocatie van de nazi’s. Volgens schattingen werden daar in slechts 13 maanden ongeveer 870.000 Joden en 2.000 Roma vermoord. Toen de kampcommandant Franz Stangl in 1970 moest getuigen voor een rechtbank in de BRD, gaf hij een beknopt verslag van de vernietigingsmachines: “Volgens mijn schatting werd een transport van 30 goederenwagons of 3.000 mensen binnen drie uur geliquideerd. Als de werktijd 14 uur was, werden er tussen de 12.000 en 15.000 mensen uitgeroeid.”
bron: goodreads.com
Zoals in alle vernietigingskampen moesten “arbeidsjoden” op bevel van de SS Sonderkommandos de achtergelaten bezittingen van de vermoorden verzamelen, sorteren en opbergen, zoals kleding en schoenen, maar ook geld en juwelen. Ze knipten het haar van de slachtoffers voordat ze stierven. Na het moorden moesten ze de doden uit de gaskamers halen en de lijken verbranden.
Ongeveer 700 “functiegevangenen” moesten dit wrede werk doen. In de zomer van 1943 werd het deze gevangenen duidelijk dat het aantal deportatietreinen afnam. Ze vreesden terecht dat ze daarna zouden worden vermoord als getuigen van de misdaden. Zo ontstonden de eerste plannen voor een opstand.
De dag van de opstand werd vastgesteld op 2 augustus 1943. Op die dag waren er maar een paar bewakers in het kamp, omdat een deel van de SS-staf naar een nabijgelegen rivier ging om te zwemmen met Oekraïense helpers. Terwijl enkele gevangenen de bewakers afleidden die in het kamp waren gebleven, stalen opstandelingen stiekem wapens uit de kamers van de SS-mannen. Daarnaast stalen ze handgranaten, geweren en munitie uit het arsenaal.
De opstand draaide echter uit op een fiasco, omdat het afgesproken signaal om uit te rukken te vroeg werd gegeven, voordat alle wapens waren verdeeld en de telefoonlijnen waren doorgesneden. Eén van de overlevende gevangenen, Samuel Willenberg, rapporteerde: “We hadden het idee dat de wapens door het hele kamp verdeeld zouden worden. Op het afgesproken signaal hadden we elke Oekraïner op de uitkijktorens kunnen neerschieten en daarna de belangrijke punten van het Duitse verzet op de uitkijktorens kunnen liquideren.” De bewakers bleven echter in leven “en schoten op ons als wilde eenden.” Samuel Willenberg zelf wist tijdens de opstand uit het kamp te ontsnappen: “Toen ik over de prikkeldraadversperringen klom, voelde ik een kogel in mijn been. Zonder op te letten, hinkte ik het bos in. We staken snel het bos en de Chaussee over. We waren met ongeveer 200 man.” Hij dook onder en sloot zich later aan bij de Poolse ondergrondse.
Een groot aantal van de opstandelingen werd vermoord tijdens de opstand of onmiddellijk na hun ontsnapping uit het kamp. Slechts 67 gevangenen overleefden. De opstandelingen slaagden er slechts in om een deel van het kampcomplex in brand te steken, maar de gaskamers bleven intact.
Twee weken na de gebeurtenissen begonnen de nazi’s in allerijl met de sloop van het kamp – niet alleen vanwege de vernielingen die waren aangericht door de opstand, maar ook omdat het Sovjetleger in aantocht was. Alle sporen van de moordpartij moesten worden verwijderd. Ploegen groeven het terrein door, arbeiders plantten naaldbomen, zaaiden graan en bouwden als camouflage een “boerderij”.
Overlevenden zoals Samuel Willenberg, die in 2016 op 93-jarige leeftijd overleed in Tel Aviv, getuigden echter van hun overleven tot op hoge leeftijd – inclusief het feit dat Joodse gevangenen met hun beperkte middelen weerstand boden aan de vernietigingsmachinerie.
Hun prestatie behoudt een ereplaats in het herdenkingswerk van de antifascistische verenigingen vandaag en in de toekomst.
FIR commemorates the uprising of the Jewish prisoners in Treblinka 80 years ago.
Treblinka, in the north of the Nazi General Government, had been part of the extermination camps of “Operation Reinhard” together with Belzec and Sobibor since July 1942. Under this cover name, the Nazis organized the planned murder of all Eastern European Jews. After Auschwitz, Treblinka was the Nazis’ largest industrially operated murder site. According to estimates, some 870,000 Jews and 2,000 Roma has been murdered there in just 13 months. When the camp’s commandant Franz Stangl had to testify in court in the FRG in 1970, he gave a terse account of the extermination machinery: “According to my estimate, a transport of 30 freight cars or 3,000 people was liquidated within three hours. If the working time was 14 hours, between 12,000 and 15,000 people were exterminated.”
As in all extermination camps, “labor Jews” had to collect, sort, and store the left-behind belongings of the murdered, such as clothing and shoes, as well as money and jewelry, on the orders of the SS Sonderkommandos. They cut the victims’ hair before they died. After the killing, they had to take the dead out of the gas chambers and burn the corpses.
About 700 “function prisoners” had to do this cruel work. In the summer of 1943, it became apparent to these prisoners that the number of deportation trains was decreasing. They rightly feared that afterwards they would be murdered as witnesses of the crimes. Thus, the first plans for an uprising emerged.
The day of the uprising was set for August 2, 1943. On that day, only a few guards were in the camp, because part of the SS staff went to a nearby river for swimming with Ukrainian helpers. While some prisoners distracted the guards remaining in the camp, insurgents secretly stole weapons out of the SS men’s rooms. In addition they stole hand grenades, rifles and ammunition from the arsenal.
However, the uprising turned out to be a fiasco, as the agreed signal to strike out was given too early, before all the weapons had been distributed and the telephone lines had been cut. One of the surviving prisoners, Samuel Willenberg, reported: “We had the idea that the weapons would be distributed throughout the camp. At the arranged signal, we could have shot every Ukrainian on the observation towers and then liquidated the important points of German resistance on the watchtowers.” Thus, however, the guards remained alive “and shot at us like wild ducks.” Samuel Willenberg himself managed to escape from the camp during the uprising: “As I climbed the wire entanglements, I felt a bullet hit my leg. Without paying attention, I limped into the woods. We quickly crossed the grove and the Chaussee. There were about 200 of us.” He went into hiding, later joining the Polish underground.
A large number of the insurgents were murdered during the uprising or immediately after escaping from the camp. Only 67 prisoners survived. The insurgents only succeeded in setting fire to part of the camp complex, but the gas chambers remained intact.
Two weeks after the events, the Nazis hastily began to demolish the camp – not only because of the destruction caused by the uprising, but also because the Soviet army was approaching. All traces of the killing were to be removed. Plows furrowed the site, workers planted conifers, sowed grain, and built for camouflage a “farm”.Survivors such as Samuel Willenberg, who died in Tel Aviv in 2016 at the age of 93, however, bore witness to their survival into old age – including the fact that Jewish prisoners resisted the machinery of extermination with their limited resources.
Their achievement retains a place of honor in the commemorative work of the anti-fascist associations today and in the future.