Wie kent niet het refrein “Wij zijn de veensoldaten, marcherend met onze schoppen naar het veen”? Maar slechts weinigen kennen de ontstaansgeschiedenis van dit lied, dat wijdverbreid is in de internationale antifascistische beweging.
In de zomer van 1933 ontwikkelden politieke gevangenen van het concentratiekamp Börgermoor een politiek cultureel programma voor hun eigen evenement genaamd “Circus Konzentrazani”, dat zou worden opgevoerd onder het oog van de SS. De tekst voor het lied werd geschreven door de mijnwerker Johann Esser en de art director Wolfgang Langhoff, de muziek kwam van Rudi Goguel. En inderdaad, op zondag 27 augustus 1933, toen de gevangenen niet hoefden te werken, kon het lied worden uitgevoerd op het geplande evenement. Rudi Goguel herinnerde zich later het volgende:
Werken in de heide: Nadat de nationaalsocialisten aan de macht waren gekomen, werden arbeiders “veensoldaten” genoemd en werden ze ingezet om gebieden in het Emsland in Noord-Duitsland te ontginnen. De meesten van hen waren gevangenen; de foto uit 1935 toont leden van de Rijksarbeidsdienst (RAD), opgericht onder Hitler, op weg naar hun werk. In het concentratiekamp Börgermoor bedachten gevangenen het lied “Wir sind die Moorsoldaten” (“Wij zijn de Moorsoldaten”). Het zou wereldwijd bekend worden.
“De zestien zangers, voornamelijk leden van de Solinger arbeiderszangvereniging, marcheerden de arena binnen in hun groene politie-uniformen (de kleding van onze gevangenen in die tijd) met geschouderde spades, ik voorop in een blauw trainingspak met een gebroken spadesteel als dirigeerstok. We zongen, en al bij het tweede couplet begonnen de bijna 1000 gevangenen het refrein mee te neuriën. […] Van couplet tot couplet nam het koor toe, en bij het laatste couplet zongen zelfs de SS’ers, die met hun commandanten waren verschenen, eenstemmig met ons mee, blijkbaar omdat ze zich zelf ook aangesproken voelden als ‘moerassoldaten’. […] Bij de woorden ‘Dann ziehn die Moorsoldaten nicht mehr mit den Spaten ins Moor,’ staken de zestien zangers hun spades in het zand en marcheerden de arena uit, de spades achterlatend, die nu, vastzittend in de veengrond, fungeerden als grafkruizen.”
Het is waar dat het lied twee dagen na de eerste uitvoering verboden werd door de kampautoriteiten. Het verbod werd echter al snel opgeheven, omdat zelfs de bewakers van het kamp herhaaldelijk eisten dat het lied door de gevangenen werd gezongen tijdens hun marsen naar het werk. In latere concentratiekampen moesten gevangenen ook kampliederen componeren.
Via gevangenen die werden vrijgelaten of overgeplaatst naar andere kampen, werd het lied ook buiten het concentratiekamp Börgermoor bekend. In september 1933 konden ongeveer 20 vrouwen hun echtgenoten bezoeken die in het kamp gevangen zaten. Bij deze gelegenheid gaf de Düsseldorfer schilder Hanns Kralik de tekst van het Moorsoldatenlied, verborgen in een bastkom, aan zijn vrouw Lya Kralik. Zo werd het lied voor het eerst bekend buiten het kamp. In 1935 leerde de componist Hanns Eisler het lied kennen in Londen. Eisler bewerkte de melodie voor de zanger Ernst Busch. Busch sloot zich aan bij de Internationale Brigades tijdens de Spaanse Burgeroorlog en verdedigde de Spaanse Republiek tegen de putschist Franco. En zo kwam het lied naar Spanje, werd daar uitgezonden door Radio Madrid en geadopteerd door het Bataljon Thälmann van de XIe Brigade, dat bestond uit Duitse antifascistische strijders. Het werd een van de beroemdste strijdliederen van Republikeins Spanje, hoewel het meestal in het Duits werd gezongen. In Frankrijk werd het bekend vanaf 1936, gezongen door de Chorale populaire de Paris, als “Chant des Marais” met een vrij aangepaste tekst. Voormalige Börgermoor gevangenen die ontsnapt waren naar Tsjecho-Slowakije lieten de tekst drukken en Radio Praag zond het lied uit voor 1938.
Het lied van de Moerassoldaten was al bekend in Europa voordat de Wehrmacht Europese landen binnenviel en mensen deporteerde die zij als oppositioneel beschouwde. De Franse gedeporteerden die Compiègne verlieten in het konvooi van 18 augustus 1944 kenden het en zongen het als een strijdlied. De overlevende gevangenen die terugkeerden naar hun thuisland zongen het na de oorlog als een herdenkingslied.
Vandaag de dag bestaan er wereldwijd minstens 500 versies van het lied in verschillende talen. Tot de bekendste vertolkers behoren Ernst Busch, Paul Robeson, Pete Seeger, Perry Friedman, The Dubliners en Hannes Wader. In 2002 bracht het Documentatie- en Informatiecentrum (DIZ) Emslandlager in Papenburg de dubbel-cd Das Lied der Moorsoldaten uit, met meer dan 30 verschillende versies van het lied. Als Hanns Eisler benadrukt dat het Moorsoldatenlied een van de “mooiste revolutionaire liederen van de internationale arbeidersbeweging” is, kunnen wij als FIR daaraan toevoegen dat het ook een van de populairste liederen van de internationale antifascistische beweging is.
90 years “Moorsoldaten-Lied” (The Song of the Peat Bog Soldiers)
In the summer of 1933, political prisoners of the Börgermoor concentration camp developed a political cultural program for their own event called “Circus Konzentrazani”, which was to be performed under the eyes of the SS. The text for the song was written by the miner Johann Esser and the art director Wolfgang Langhoff, the music came from Rudi Goguel. And indeed, on Sunday, August 27, 1933, when the prisoners were not assigned to work, the song could be performed at the planned event. Rudi Goguel later recalled:
“The sixteen singers, mainly members of the Solingen Workers’ Singing Society, marched into the arena in their green police uniforms (our prisoners’ clothing at the time) with shouldered spades, myself in the lead in a blue tracksuit with a broken spade handle as baton. We sang, and already at the second verse the almost 1000 prisoners began to hum along with the refrain. […] From stanza to stanza the chorus increased, and at the last stanza even the SS men, who had appeared with their commanders, sang along with us in unison, apparently because they themselves felt addressed as ‘bog soldiers’. […] At the words ‘Dann ziehn die Moorsoldaten nicht mehr mit den Spaten ins Moor,’ the sixteen singers thrust their spades into the sand and marched out of the arena, leaving the spades behind, which now, stuck in the bog soil, acted as grave crosses.”
It is true that the song was banned by the camp authorities two days after the first performance. The ban was soon lifted, however, as even the camp’s guards repeatedly demanded that the song be sung by prisoners on their marches to work. In later concentration camps, prisoners were also required to compose camp songs.Through prisoners who were released or transferred to other camps, the song became known beyond the Börgermoor concentration camp. In September 1933, about 20 women were able to visit their husbands imprisoned in the camp. On this occasion, the Düsseldorf painter Hanns Kralik gave the lyrics of the Moorsoldaten song hidden in a bast bowl to his wife Lya Kralik. Thus the song became known outside the camp for the first time. In 1935 the composer Hanns Eisler got to know it in London. Eisler reworked the melody for the singer Ernst Busch. Busch latter joined the International Brigades during the Spanish Civil War, defending the Spanish Republic against the putschist Franco. And so the song came to Spain, was broadcast there by Radio Madrid and adopted by the Battalion Thälmann of the XI Brigade, which consisted of German anti-fascist fighters. It became one of the most famous songs of fighting Republican Spain, although it was mostly sung in German. In France it became known from 1936, sung by the Chorale populaire de Paris, as “Chant des Marais” with freely adapted lyrics. Former Börgermoor prisoners who had escaped to Czechoslovakia had the lyrics printed, and Radio Prague broadcast the song before 1938.
The song of the Bog Soldiers was known in Europe before the Wehrmacht invaded European countries and deported those it considered oppositionists. The French deportees who left Compiègne in the August 18, 1944 convoy knew it and sang it as a battle hymn. The surviving prisoners who returned to their home countries sang it as a song of remembrance after the war.
Today, at least 500 versions of the song exist worldwide in several languages. Among the best-known performers are Ernst Busch, Paul Robeson, Pete Seeger, Perry Friedman, The Dubliners and Hannes Wader. In 2002, the Documentation and Information Center (DIZ) Emslandlager in Papenburg released a double CD Das Lied der Moorsoldaten (Peat Bog Soldiers), which features more than 30 different versions of the song. If Hanns Eisler emphasizes that the Moorsoldaten song is one of the “most beautiful revolutionary songs of the international workers’ movement”, we as FIR can add, it is also one of the most popular songs of the international anti-fascist movement.